Μανουήλ

I

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Ο ιερομάρτυρας (9ος αι.). Μητροπολίτης Αδριανούπολης επί Λέοντα E’ του Αρμενίου (813-828). Αιχμαλωτίστηκε από τους Βουλγάρους μαζί με άλλους επίσκοπους και λαϊκούς και είχε μαρτυρικό θάνατο (815). Η μνήμη του τιμάται στις 22 Ιανουαρίου.

2. Ο μάρτυρας (4ος αι.). Καταγόταν από την Περσία. Μαζί με τους αδελφούς του Ισμαήλ και Σαβέλ στάλθηκε προς τον Ιουλιανό τον Παραβάτη (361-363) ως πρεσβευτής ειρήνης. Τους πρόδωσαν όμως ότι ήταν χριστιανοί και τους αποκεφάλισαν. Η μνήμη του τιμάται στις 17 Ιουνίου.

3. Ο μάρτυρας. Η μνήμη του τιμάται στις 30 Οκτωβρίου.

4. Μ. B’ ο Παλαιολόγος. Αυτοκράτορας του Βυζαντίου (1391-1425). Το μοναχικό του όνομα ήταν Ματθαίος. Η μνήμη του τιμάται στις 21 Ιανουαρίου. Βλ. λ. Μ. Όνομα δύο αυτοκρατόρων του Βυζαντίου (2).

5. Νεομάρτυρας από τα Σφακιά της Κρήτης. Μαρτύρησε στη Χίο το 1792. Η μνήμη του τιμάται στις 17 Μαρτίου.

6. Ο όσιος. Ήταν ασκητής. Η μνήμη του τιμάται την 27η Ιουλίου.

II

Όνομα δύο πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως.

1. Μ. A’ ο Σαραντηνός (τέλη 12ου – αρχές 13ου αι.). Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1215-22). Είχε την τόλμη να συλλειτουργήσει με τον αρχιεπίσκοπο Κύπρου Ησαΐα, ο οποίος, έχοντας αναγνωρίσει την εξουσία του πάπα της Ρώμης, επανήλθε στους κόλπους της ορθοδοξίας.

2. Μ. B’ (; – Νίκαια 1254). Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1244-54). Κυβέρνησε το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως από τη Νίκαια, όπου και έζησε και πέθανε. Αν και περιορισμένης μόρφωσης, κατόρθωσε να τακτοποιήσει διάφορα εκκλησιαστικά ζητήματα που προέκυψαν από την κακή διαχείριση των προκατόχων του.

III

Όνομα δύο αυτοκρατόρων του Βυζαντίου.

1. Μ. A’ ο Κομνηνός (12ος αι.). Αυτοκράτορας του Βυζαντίου (1143-1180). Ήταν ο νεότερος γιος του Ιωάννη B’ Κομνηνού (1118-1143). Ορίστηκε διάδοχος του θρόνου ύστερα από τον θάνατο των δύο μεγαλύτερων αδελφών του και τον παραγνωισμό του τρίτου. Διέθετε χαρισματική και έντονη προσωπικότητα, αλλά έτρεφε μεγαλεπήβολα σχέδια, δυσανάλογα προς τις δυνατότητες της αυτοκρατορίας. Η επαφή του με τον δυτικό ιπποτισμό, μέσα από τη διαπαιδαγώγησή του σύμφωνα με τα πρότυπα των Σταυροφόρων, επηρέασε τον τρόπο ζωής του (και οι δύο γυναίκες τις οποίες παντρεύτηκε ήταν από τη Δύση), την οργάνωση της Αυλής, αλλά και την πολιτική του. Κύριο στόχο του έθεσε την αντιμετώπιση των Νορμανδών και στη συνέχεια την ανακατάληψη της Ιταλίας, αν και η ιστορική συγκυρία δεν ήταν ευνοϊκή για το Βυζάντιο. Η προσπάθειά του να ενισχύσει τη συμμαχία του με τον Γερμανό αυτοκράτορα Κονράδο Γ’ (του οποίου τη γυναικαδελφή, Βέρθα του Σούλτσμπαχ, είχε παντρευτεί) για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των Νορμανδών, εμποδίστηκε από τη B’ Σταυροφορία, η οποία, αν και τελείωσε άδοξα τόσο για τον αυτοκράτορα Κονράδο όσο και για τον Γάλλο βασιλιά Λουδοβίκο Z’, έδωσε την ευκαιρία στον Νορμανδό βασιλιά των Δύο Σικελιών Ρογήρο B’ να οργανώσει φοβερή επίθεση εναντίον του Βυζαντίου (1147). Η επίθεση έληξε με την κατάληψη της Κέρκυρας και την επιδρομή εναντίον της Κορίνθου και των Θηβών, την οποία ακολούθησε φοβερή λεηλασία. Η συμμαχία εναντίον των Νορμανδών, η οποία συγκροτήθηκε μετά την αποτυχία της B’ Σταυροφορίας (Βυζάντιο, Γερμανία, Βενετία), ήρθε αντιμέτωπη με συνασπισμό υπό την ηγεσία του Ρογήρου (Νορμανδία, Γαλλία, Ουγγαρία, Σερβία κ.ά.). Ωστόσο, ο θάνατος του Κονράδου (1152) και η αναρρίχηση του Φρειδερίκου Μπαρμπαρόσα στον γερμανικό αυτοκρατορικό θρόνο μετέβαλε τη γερμανική πολιτική. Οι απόψεις του Φρειδερίκου για το αυτοκρατορικό του αξίωμα ήρθαν σε σύγκρουση με τις βλέψεις του Μ., ο οποίος, μετά τον θάνατο του Ρογήρου (1154), οργάνωσε εκστρατεία στην Ιταλία (1155) και επέβαλε τη βυζαντινή επικυριαρχία από την Αγκόνα έως τον Τάραντα. Η επιχείρηση αυτή αποδείχθηκε άστοχη. Ο συνασπισμός όλων των δυνάμεων που είχαν συμφέροντα στην Ιταλία (Νορμανδών, Φρειδερίκου, Βενετίας) και η αντεπίθεση των Νορμανδών οδήγησε στη νίκη των τελευταίων και σε συνθήκη (1158) με την οποία ο Μ. υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την Ιταλία. Οι Σέρβοι, και κυρίως οι Ούγγροι, απασχόλησαν ιδιαίτερα το Βυζάντιο την εποχή εκείνη. Ο Μ. αναγκάστηκε να οργανώσει περίπου δέκα εκστρατείες εναντίον τους. Ύστερα από σημαντικές επιτυχίες των Βυζαντινών στη Μικρά Ασία, οργανώθηκε εναντίον του συνασπισμός όλων των Τούρκων της Ανατολής με την ενθάρρυνση του Φρειδερίκου Μπαρμπαρόσα. Ο Μ., ο οποίος συγκέντρωσε ισχυρό στρατό με σκοπό την απελευθέρωση της Μικράς Ασίας από τους Τούρκους, αιφνιδιάστηκε στα στενά του Μυριοκέφαλου και ηττήθηκε (1176). Η ήττα αυτή είχε αποφασιστική σημασία για την τύχη της Μικράς Ασίας, η οποία παραδόθηκε πλέον στα χέρια των Τούρκων. Ήταν επίσης βαρύτατο πλήγμα και για τον ίδιο τον Μ., ο οποίος πέθανε λίγα χρόνια αργότερα (1180), και αποτέλεσε την απαρχή της παρακμής των Κ. Η αναρχία η οποία επακολούθησε οδήγησε τελικά στην κατάλυση της αυτοκρατορίας από τους Φράγκους (1204).

2. Μ. B’ ο Παλαιολόγος (1349; – 1425). Αυτοκράτορας του Βυζαντίου (1391-1425). Ήταν γιος του Ιωάννη E’ Παλαιολόγου. Ο Μ., έχοντας αντιμετωπίσει με επιτυχία τις συνωμοσίες των αδελφών του εναντίον του πατέρα τους, ανήλθε στον θρόνο όταν η Κωνσταντινούπολη κινδύνευε πλέον άμεσα από τον σουλτάνο Βαγιαζίτ, ο οποίος είχε ήδη καταλάβει τη Βουλγαρία και απειλούσε ολόκληρη τη Βαλκανική χερσόνησο. Στην έκκληση του βασιλιά της Ουγγαρίας Σιγισμούνδου προς τα κράτη της Ευρώπης ανταποκρίθηκαν με πενιχρές δυνάμεις η Γαλλία, η Αγγλία και η Γερμανία, με τις οποίες ενώθηκε και η Βενετία. Οι σύμμαχοι συγκρούστηκαν με τον εχθρό και ηττήθηκαν στη Νικόπολη της Βουλγαρίας (1396). Επακολούθησε η φοβερή λεηλασία της Θεσσαλίας και στη συνέχεια της Πελοποννήσου. Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες είχαν μοναδική ελπίδα την ξένη βοήθεια. Οι εκκλήσεις του Μ. στη Δύση και στη Ρωσία είχαν αποτέλεσμα μια ανεπαρκή χρηματική βοήθεια και την αποστολή μικρού στρατιωτικού σώματος Γάλλων με τον ικανό και θαρραλέο αρχηγό Μπουσικό. Αυτός, αφού επιχείρησε μαζί με τον Μ. ασήμαντες επιδρομές στις ακτές της Προποντίδας, τον έπεισε να ταξιδέψει στην Ευρώπη και να επισκεφτεί τους σπουδαιότερους ηγεμόνες, με την ελπίδα να αποσπάσει ουσιαστική βοήθεια στον αγώνα του. Το ταξίδι αυτό, το οποίο επιχείρησε ο Μ. με ακολουθία λαϊκών και κληρικών (τέλος του 1399), κράτησε τριάμισι χρόνια. Η παρουσία του Βυζαντινού αυτοκράτορα έκανε εντύπωση στους δυτικούς ηγεμόνες, οι οποίοι τον δέχτηκαν με σεβασμό και τιμές. Ωστόσο, στα αιτήματά του ανταποκρίθηκαν κυρίως με υποσχέσεις. Η στιγμή ήταν άλλωστε δύσκολη, τουλάχιστον για δύο από τις μεγάλες δυνάμεις, τη Γαλλία και την Αγγλία, στην οποία, παρά την ανακωχή, ο Εκατονταετής πόλεμος δεν είχε λήξει. Ο Μ. έμεινε το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στο Παρίσι και από εκεί επέστρεψε εσπευσμένα στην Πόλη, όταν πληροφορήθηκε την ήττα του Βαγιαζίτ (1402) στην Άγκυρα από τον περίφημο αρχηγό των Μογγόλων Ταμερλάνο. Στην καταστρεπτική αυτή ήττα των Τούρκων, η οποία συνοδεύτηκε από την αιχμαλωσία και τον θάνατο του Βαγιαζίτ, οφείλεται η παράταση της ζωής του Βυζαντίου για πενήντα ακόμη χρόνια. Η βυζαντινή αυτοκρατορία αποτελούνταν πλέον μόνο από την Κωνσταντινούπολη με μια μικρή θρακική περιοχή, τη Θεσσαλονίκη, ελάχιστα νησιά και την Πελοπόννησο, η οποία στα μέσα του 14ου αι. είχε οργανώθηκε σε δεσποτάτο και με κέντρο τον Μιστρά διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην τελευταία φάση της βυζαντινής ιστορίας. Το 1415 ο Μ. επισκέφθηκε την Πελοπόννησο, παράλληλα με την ανέγερση οχυρού τείχους στον ισθμό, το οποίο καταστράφηκε μερικά χρόνια αργότερα, από Τούρκους επιδρομείς επί Μουράτ B’. Ο σουλτάνος αυτός, διακόπτωντας τη σύντομη περίοδο ειρήνης που είχε προηγηθεί, πολιόρκησε χωρίς αποτέλεσμα την Κωνσταντινούπολη (1422) και τη Θεσσαλονίκη. Προχώρησε σε καταστρεπτικές επιδρομές στην Πελοπόννησο και ανάγκασε τον Μ. να δεχτεί ανανέωση της συνθήκης για την πληρωμή φόρου και παραχώρηση ορισμένων θρακικών εδαφών στους Τούρκους (1424). Ο Μ., ο οποίος είχε ήδη αποσυρθεί, ασπάστηκε τον μοναχικό βίο πριν πεθάνει.

IV

Όνομα τριών αυτοκρατόρων του κράτους της Τραπεζούντας. Ανήκαν όλοι στον δυναστικό κλάδο των Μεγάλων Κομνηνών, οι οποίοι ίδρυσαν το αυτόνομο κράτος της Τραπεζούντας στις αρχές του 13ου αι.

1. Μ. A’ ο Στρατηγικός (13ος αι.). Αυτοκράτορας της Τραπεζούντας (1238-1263). Ήταν δευτερότοκος γιος του Αλέξιου Α’, πρώτου ηγεμόνα της Τραπεζούντας. Διαδέχθηκε στον θρόνο τον θείο του Ιωάννη Α’ Αξούχο (1235-1238). Κατά τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του υποχρεώθηκε να αναμειχθεί στη διαμάχη μεταξύ των Σελτζούκων Τούρκων και των Μογγόλων, παίρνοντας το μέρος των Σελτζούκων. Η νίκη των Μογγόλων ανάγκασε τον Μ. να δεχθεί την επιχυριαρχία τους. Το όνομα του Μ. συνδέθηκε με την οικονομική ανάπτυξη του κράτους της Τραπεζούντας, το νόμισμα του οποίου εξαπλώθηκε επί των ημερών του σε ολόκληρη την Ανατολή.

2. Μ. B’ (14ος αι.). Αυτοκράτορας της Τραπεζούντας (1332). Ήταν γιος του Ανδρόνικου Γ΄’ (1330-1332). Ανήλθε στον θρόνο σε ηλικία 8 ετών, υπό την επιτροπεία της μητέρας του, και βασίλευσε μόλις οκτώ μήνες. Απομακρύνθηκε από τον θρόνο από τον Βασίλειο Μεγάλο Κομνηνό (1332-1340) και το 1341 σφαγιάστηκε σε αντίποινα για την εξέγερση οπαδών του.

3. Μ. Γ’ (τέλη 14ου – αρχές 1507 αι.). Αυτοκράτορας της Τραπεζούντας (1390-1417). Ήταν δευτερότοκος γιος του Αλέξιου Γ’ (13149-1390). Θεωρήθηκε αξιόλογος ηγεμόνας, με διπλωματικές ικανότητες. Ενίσχυσε τις σχέσεις του κράτους του με τη Βενετία, ανανεώνοντας τις εμπορικές συνθήκες μεταξύ των δύο κρατών και δεν δίστασε να δηλώσει υποτέλεια στους Μογγόλους υπό τον Ταμερλάνο για να αντιμετωπίσει την απειλή του σουλτάνου Βαγιαζίτ Α’. Ο Μ. τήρησε διπλωματική στάση έως τον θάνατο του Ταμερλάνου, οπότε απαλλάχτηκε από τις υποχρεώσεις του.

V

Όνομα ιστορικών προσώπων της βυζαντινής εποχής.

1. Μ. (7ος αι.). Στρατηγός του αυτοκράτορα Ηράκλειου (610-641). Καταγόταν από την Αρμενία. Το 636 στάλθηκε εναντίον των Αράβων, οι οποίοι πολιορκούσαν την Έμεσα της Συρίας και τους εξανάγκασε να λύσουν την πολιορκία. Στη μάχη όμως η οποία έγινε κοντά στον ποταμό Ιερομύακα, οι Βυζαντινοί νικήθηκαν. Αργότερα διορίστηκε αυγουστάλιος (γενικός διοικητής) της Αιγύπτου και με διαταγή του Ηράκλειου αρνήθηκε να αναγνωρίσει τις συνθήκες που είχε συνάψει με τους Άραβες ο πατριάρχης Κύρος. Όταν μάλιστα έφτασαν οι αποσταλμένοι των Αράβων για να εισπράξουν τον συμφωνημένο φόρο, τους έδιωξε βίαια. Οι Άραβες τότε κινήθηκαν εναντίον της Αιγύπτου και κατόρθωσαν να προελάσουν, με τη βοήθεια των Κοπτών,. Ο Μ. δεν κατόρθωσε να τους αντιμετωπίσει και υποχώρησε στην Αλεξάνδρεια, την οποία τελικά επίσης κυρίευσαν οι Άραβες (22 Δεκεμβρίου 640).

2. Μ. (9ος αι.). Μάγιστρος. Ήταν θείος της Θεοδώρας, συζύγου του αυτοκράτορα Θεόφιλου (829-842). Μετά τον θάνατο του Θεόφιλου και την άνοδο του ανήλικου γιου του Μιχαήλ Γ’ στον θρόνο, διορίστηκε από τη Θεοδώρα ως συνεπίτροπος του βασιλιά, μαζί με τον Βάρδα και τον Θεόκτιστο. Η κατάσταση στο Βυζάντιο ήταν τότε πολύ κρίσιμη, εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων, τις οποίες ο Θεόφιλος είχε υποστηρίξει θερμα, ενώ η Θεοδώρα απέρριπτε. Ο Μ. συμφωνούσε με τις μεταρρυθμίσεις, αλλά επειδή φοβόταν ότι ο στρατός, ο οποίος είχε επίσης ταχθεί υπέρ τους, θα στασίαζε εναντίον της Θεοδώρας, συγκέντρωσε στον Ιππόδρομο όλη τη φρουρά της πόλης και σύστησε πειθαρχία και υπακοή στις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις. Οι στρατιώτες υπέθεσαν ότι ο Μ. επιζητούσε να ανακηρυχτεί αυτοκράτορας και τον επευφήμησαν, αλλά ο Μ. έσπευσε να διαλύσει την πλάνη τους. Ύστερα από λίγο καιρό αρρώστησε βαριά και πείστηκε από τους μοναχούς ότι θα ανακτήσει την υγεία του αν βοηθούσε την υπόθεση της αναστήλωσης των εικόνων, πράγμα που έκανε αμέσως μετά την ανάρρωση του. Επειδή όμως ήρθε σε σύγκρουση με τον Θεόκτιστο, έφυγε από τα ανάκτορα και εγκαταστάθηκε στο σπίτι του. Μετά τη δολοφονία του Θεόκτιστου από τον Βάρδα μετέτρεψε το σπίτι του σε μοναστήρι (Μονή του Μανουήλ) όπου μόνασε έως τον θάνατό του και τάφηκε εκεί.

3. Μ. (8ος-9ος αι.). Πρωτοστάτορας επί βασιλείας Μιχαήλ A’ του Ραγκαβέ (813-820). Παρέμεινε πιστός στη μνήμη του Μιχαήλ, παρά την προσπάθεια προσεταιρισμού του από τον νέο αυτοκράτορα Λέοντα E’ τον Αρμένιο (813-820). Παρά την άρνησή του, ο Λέων, τον διόρισε στρατηγό των Αρμενίων εκτιμώντας τις αρετές του. Το 831 συκοφαντήθηκε ότι επιβουλεύεται τον αυτοκράτορα Θεόφιλο (829-842) και αναγκάστηκε να καταφύγει στους Άραβες. Ύστερα όμως από σύντομο διάστημα γύρισε στην Κωνσταντινούπολη, ύστερα από παράκληση του Θεόφιλου, στον οποίο και προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες.

4. Μ. (12ος-13ος αι.). Γιος του αυτοκράτορα Ισαάκιου B’ του Αγγέλου (1185-1195), από τον δεύτερο γάμο του με την Μαρία της Ουγγαρίας, η οποία, μετά τον θάνατο του συζύγου της και την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους (1204), παντρεύτηκε τον Βονιφάτιο τον Μομφερατικό. Ο Βονιφάτιος, ο οποίος μεταξύ των άλλων είχε λάβει ως φέουδο τις περιοχές της κυρίως Ελλάδας, αναγόρευσε τον Μ. βασιλιά των Ελλήνων για να προλάβει τις αντιδράσεις. Οι Βυζαντινοί αρχικά πείστηκαν για τις ειλικρινείς προθέσεις του Βονιφάτιου και δεν πρόβαλαν καμία αντίσταση στην κατάληψη ελληνικών περιοχών, όταν όμως αργότερα αντιλήφθηκαν την απάτη, ξεσηκώθηκαν εναντίον του. Ο Μ. θεωρήθηκε συνυπεύθυνος για τη στάση των συμπατριωτών του και εξορίστηκε στην Ιταλία.

5. Μ. (10ος αι.). Πατρίκιος. Ήταν ανιψιός του Νικηφόρου Φωκά (963-969). Το 966, μαζί με τον ναύαρχο Νικήτα, πήρε μέρος σε εκστρατεία στη Σικελία, με στόχο την εκδίωξη των Αράβων. Αφού κυρίευσε τις Συρακούσες, το Ταυρομένιο και την Ιμέρα, προχώρησε στο εσωτερικό της Σικελίας, όπου όμως ηττήθηκε κατά κράτος και σκοτώθηκε. Οι Άραβες και οι άλλοι μουσουλμάνοι του νησιού επιτέθηκαν αναθαρρυμένοι εναντίον του Βυζαντινού στόλου και κατόρθωσαν να τον διαλύσουν και να αιχμαλωτίσουν τον ναύαρχο Νικήτα.

6. Μ. ο Φιλής (1275 – 1345). Ποιητής. Καταγόταν από την Έφεσο, αλλά έζησε στην Κωνσταντινούπολη. Υπήρξε μαθητής του Γ. Παχυμέρη και φίλος του Μάξιμου Πλανούδη. Ταξίδεψε στην Ανατολή και στη Ρωσία και υπήρξε πολυγραφότατος Τα ποιήματά του έχουν κυρίως ιστορικό περιεχόμενο.

7. Μ. ο Τραπεζούντιος (14ος αι.). Λόγιος και κληρικός. Καταγόταν από την Τραπεζούντα. υ Ήταν γνώστης της περσικής γλώσσας. Έγραψε το βιβλίο Εξήγηση στη σύνταξη των Περσών (1346).